Zwykłe i obrzędowe
Ręcznik – ten bardzo użytkowy przedmiot - od zarania towarzyszył życiu człowieka na każdym jego etapie: od rana do wieczora, na co dzień i od święta, od momentu narodzin do śmierci. Nie wiadomo kiedy przedmiotowi temu dodano niecodzienne znaczenie, a pojawia się ono już w starych wschodniosłowiańskich legendach, np. o zapadaniu ziemi w zimowy odpoczynek, gdzie na ręczniku oddawano pokłon idącym na spoczynek gadom, z których jeden wąż-król miał oddać kłaniającym się swą koronę swoją koronę, a wraz z nią dar sekretnej wiedzy o wszechświecie, mądrości czy jasnowidzenia.

Ręczniki – ruczniki - wykonane były z materiałów naturalnych – lnu rzadziej konopi. Etymologia nazwy tego przedmiotu nie wywodzi się od wycierania rąk, a od ręcznego wykonania: przędzenia i ozdabiania.
Nie wiadomo kiedy rozdzielono znaczenie i funkcjonalność ręczników. Te zwykłe - codzienne - były proste, ubogo zdobione i użytkowo przyjmowały formę w miarę foremnego czworoboku. Służyły one do codziennych zajęć: wycierano nimi ręce, ciało, ale też i naczynia. Przykrywano nim żywność aby nie wyschła oraz owijano pożywienie wynoszone z domu. Takie ręczniki nie były wyszukane - zazwyczaj gładkie lub z kilkoma poprzecznymi pasami.

Zupełnie czym innym stały się ręczniki obrzędowe. Wykorzystywane były podczas świąt, uroczystości, w rytuałach, a nawet stanowiły prezent lub były intencją w ofiarach. Takie specjalne ręcznik – już w czasach chrześcijańskich - tkano w czasie postnym, dzięki czemu uświęcały się i zapewniały jedności z Bogiem.

Symbolika
Sam kształt ręcznika głownie obrzędowego przybierał postać podłużnego pasa, czym obrazował drogę życia. Wschodni Słowianie starali się, by tkany ręcznik miał długość odpowiadającą wzrostowi danego człowieka, a niekiedy stanowił jego podwójną, lub nawet potrójną miarę. Tak jak życie ludzkie ręcznik miał swój początek i koniec, a pomiędzy nimi znajdowała się cała życiowa droga, którą człowiek przebywał od narodzin do śmierci.

Wyszywany na ręcznikach wzór nie był jedynie dekoracją - niósł ze sobą wiele zaszyfrowanych znaczeń. Wzory te były swoistym pismem obrazkowym. Najbardziej archaiczne wzory to kompozycje geometryczne. Na haftowanych ręcznikach pojawiały się starożytne symbole Słońca, Matki-Ziemi, postacie dawnych bogów, takich jak Jaryła czy Perun oraz symbole dorocznych świąt, zmarłych przodków, Żytnich Bab i Rusałek. Najbardziej charakterystycznym znakiem wyszywanym na ręcznikach był romb.
Wykorzystywany on był już w XI-XII wieku, o czym świadczą resztki tkanin wydobywanych z kurhanów.

Rys. Wybrane symbole: A – matka, B – dziecko, C – Płodność („kupalle”)

Ochronno-magiczne właściwości ręczników brały się również z jakości płótna i splotu, ale też z użytych kolorów i rodzaju wzoru. Podstawowymi i najstarszymi kolorami ręczników był biały i czerwony. Kolor czerwony był kolorem wschodzącego słońca, ognia i życia. Czerwonymi haftami były ozdabiane oba końce ręcznika, utkanego z białego płótna. Kolor biały symbolizował wieczność, bezgraniczność, smutek, bezruch. Dopiero w końcu XIX wieku na ręcznikach zaczęły pojawiać się inne kolory: czarny, żółty, niebieski, ale spełniały one tylko funkcję dodatkową i nie niosły ze sobą żadnych znaczeń.

Kolejną symboliką ręcznika była granica, miedza czy próg, który człowiek przekracza, aby wejść w kolejny etap życia. Ręcznik był obecny przy każdym etapie życia, a przejście pomiędzy etapami wymagało szczególnych zabiegów, zaklęć i rytuałów, które zapewnić miały pomyślne przejście. Ręcznik obrzędowy wyposażony we wspomniane symbole doskonale nadawał się do magicznej obrzędowości.

Na każdym etapie życia
Już podczas porodu kobieta wykorzystywała ręcznik bardzo praktycznie: by ulżyć sobie w cierpieniach, przewieszała ręcznik przez belkę pod sufitem i rodziła przytrzymując się za jego końce. Nowo narodzone dziecię od razu otulano w nowy, czysty ręcznik. Później - po pierwszej kąpieli - pomagał dziecku pozbyć się śladów „tamtego” świata. Umyte dziecko owijano w białą pieluszkę, którą przewiązywano ręcznikiem z delikatnego, cienkiego płótna.

Podczas obrzędu weselnego ręcznik spełniał rytualną rolę związania dwóch pierwiastków: męskiego i żeńskiego oraz połączenia dwóch rodzin. Przygotowując się do ślubu panna młoda miała obowiązek wytkać kilka, a nawet kilkanaście ręczników, które wnosiła jako wiano. W dniu ślubu młoda para symbolicznie przekraczała ręcznik położony na ziemi, a także stała na nim podczas zaślubin w świątyni. Ręcznikiem wiązano dłonie nowożeńców podczas składania przysięgi małżeńskiej.

Gospodarz, zasiewając ziarno na wiosnę, wychodził w pole przepasany ręcznikiem, na którym zawieszał naczynie ze zbożem. Pierwszy ścięty snop żyta również obwiązywano ręcznikiem.

Również na ostatnim etapie ziemskiego bytu ręcznik towarzyszył człowiekowi.

Po śmierci w otwartym oknie wywieszano ręcznik, co dla żyjących było informacją o śmierci, a duszy umarłego ułatwiał wydostanie się na „tamten” świat. W dniu zgonu ręcznikiem otaczano ikonę, zawieszoną u wezgłowia łóżka zmarłego. Pozostawał on na niej 40 dni, podczas których – jak wierzono – dusza przebywa jeszcze w domu zmarłego. Dopiero po tym czasie można był go zdjąć i uprać.

Na cmentarzu
Ręcznikiem ozdabiano krzyż pogrzebowy, który prowadził zmarłego na cmentarz. Ale po pogrzebie ten ręcznik był oddawany do cerkwi. Na Podlasiu jeszcze do lat 80. XX wieku praktykowano zwyczaj niesienia trumny na podłużnych pasach wywodzących się od ręczników, Przy ich pomocy opuszczano trumnę do grobu i zakopywano razem z nią. Ręcznik obowiązkowo wkładano też do trumny, otaczając nim ciało nieboszczyka.

Ręcznik obrzędowe pojawił się również w prawosławnym święcie zmarłych obchodzonym na cmentarzach. Święto to ściśle związane jest ze Świętami Wielkanocnymi i celebrowane jest 9 dnia po Niedzieli Wielkanocnej, zawsze we wtorek. Jest to dzień wolny od pracy. Nazwa tego święta Р’АДОНИЦА (r’adanica) lub Р’АДУНИЦА (r’adunica) pochodzi jeszcze z czasów pogańskich. Przyjmuje się, że pochodzi od słowa »Р’АДОВАНИЕ« (radowanie się, cieszenie się) lub »Р’АДОСТЬ« (radość), co związane jest z przesłaniem Świąt Wielkanocnych, jako czasu radości i zwycięstwa życia nad śmiercią.

W czasie tego święta ludzie przychodzili na groby swoich bliskich i przynosili wielkanocne potrawy i pisanki. Dawniej powszechnym było spożywanie posiłków przy grobie bliskiej osoby. Jeszcze współcześnie na Białorusi na Radunicę cała rodzina idzie na cmentarz na groby bliskich, na których rozkładają właśnie wyszywane ręczniki - ruszniki i toczą po grobie święcone jajka ze słowami Христос Воскрес! (Chrystus Zmartwychwstał!). Do uczty zapraszają zmarłych słowami: „Święci rodzice, chodźcie do nas zjeść chleba i soli” i symbolicznie dzielą się z nimi przyniesionym jedzeniem.
Nie wiadomo kiedy przynoszone do wyścielenia pod pisanki ręczniki były przywiązywane do krzyży grobowych i stały się świadectwem obecności zmarłych. W tradycji spotykało się też specjalizację: na grobach kobiet zawieszane były fartuszki, na grobach mężczyzn – ręczniki, których nie wolno było zdejmować. Dzięki temu obrastały one kolejnymi warstwami przez co szybko stały się one wyobrażeniem pochowanych osób.


Od ręcznika do wstążki
Czy zwyczaj zdobienia krzyża ręcznikiem przeszedł z cmentarza na inne niecmentarne krzyże: przydrożne czy przykościelne? Nie wiadomo.
Do dzisiaj na wsiach wschodniego Polesia praktykowany jest zwyczaj zawiązywania ręczników, a właściwie już tylko wstążek na przydrożnych krzyżach. Materiał ten pełni funkcję ofiary najczęściej w intencji uzdrowienia lub posiadania dzieci. Na krzyżach wieszane są nie tylko ręczniki - wstęgi, ale też fartuszki i chustki. Tkaniny również nie są usuwane, więc z biegiem czasu krzyż zaczyna przypominać postać, przez co krzyże te stają się również uosobieniem dawnych bogów lub duchów.

Zapewne dzisiejsze wstążki na prawosławnych grobach są zubożoną formą dawnych ręczników i fartuszków, ponieważ obecnie nikt już samodzielnie nie wytwarza płótna i mało kto ma czas zdobić je ręcznym haftem. Zmienia się też znaczenie umieszczania materiału na krzyżach. O ile ręczniki symbolizowały obecność zmarłych, wstążki symbolizują przywiązane do pamięci o nich.


Źródła:
Zwierzyńska Ewa, Los wyhaftowany na płótnie, czasopis.pl, 01.11.2014r.
Labacheuskaia Vol'ha Aliaksandrauna, Повязь часоў : беларускі ручнік, Vaiar, Mińsk 2009r.
Sobieszek Iwona, Jak w Rosji upamiętnia się zmarłych?, rosyjskiesniadanie.pl, 24.10.2014r.